श्री गुरु चरित्र परयाण का यह छब्बीसवाँ अध्याय है श्री गुरु चरित्र में कुल 53 अध्याय हैं आप इन्हें एक एक कर पाठ करे सभी आधाय का लिंक नीचे दिया गया है.
- Read Previous Lesson – Shri Guru Charitra Adhyay 25
- Read Next Lesson– Shri Guru Charitra Adhyay 27
- Read – Sampurna Guru Charitra Prayan in Marathi.
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥
श्रीगुरु म्हणती ब्राह्मणांसी । नका भ्रमूं रे युक्तींसी ।
वेदान्त न कळे ब्रह्मयासी । अनंत वेद आहेति देखा ॥ १ ॥
वेदव्यासा-ऐसा मुनि । नारायण अवतरोनि ।
वेद व्यस्त करोनि । ‘ व्यास ‘ नाम पावला ॥ २ ॥
तेणेही पूर्ण नाहीं केले । साधारण सांगितले ।
शिष्य होते चौघे भले । प्रख्यात नामें अवधारा ॥ ३ ॥
तयां शिष्यांची नामें देखा । सांगेन विस्तारें ऐका ।
‘ पैल ‘ ‘ वैशंपायन ” निका । तिसरा नामें ‘ जैमिनी ‘ ॥ ४ ॥
चौथा ‘ सुमंतु ‘ शिष्य । करीन म्हणे वेदाभ्यास ।
त्यांसी म्हणे वेदव्यास । अशक्य तुम्हां शिकतां ॥ ५ ॥
एकेक वेद व्यक्त शिकतां । पाहिजे दिवस कल्पांता ।
चारी वेद केवीं वाचितां । अनंत महिमा वेदांची ॥ ६ ॥
या वेदांचे आद्यंत । सांगेन ऐका एकचित्त ।
ब्रह्मकल्प तीन फिरले । वर्षें शत वाचले ।
ब्रह्मचर्य आचरलें । वेद पूर्ण शिकों म्हणूनि ॥ ८ ॥
लवलेश आले त्यासी । पुनरपि करी तपासी ।
ब्रह्मा प्रसन्न झाला परियेंसीं । काय मागसी म्हणोनि ॥ ९ ॥
भारद्वाज म्हणे ब्रह्मयासी । स्वामी मज प्रसन्न होसी ।
वेद शिकेन आद्यंतेसीं । ब्रह्मचर्य आश्रमीं ॥ १० ॥
वेदान्त मज दावावे । सर्व माते शिकवावे ।
ऐसे वर मज व्हावे । म्हणोनि चरणीं लागला ॥ ११ ॥
ब्रह्मा म्हणे भारद्वाजासी । मिति नाही या वेदांसी ।
सर्व केवीं शिको म्हणसी । आम्हांसी वेद अगोचर ॥ १२ ॥
तुज दाखवीन पाहे सकळ । करोनियां मन निर्मळ ।
शक्य झालिया सर्वकाळ । अभ्यास करीं भरद्वाजा ॥ १३ ॥
ऐसें म्हणोनि ऋषिसी । ब्रह्मा दाखवी वेदांसी ।
दिसताति तीन राशि । गिरिरूप होवोनि ॥ १४ ॥
ज्योतिर्मय कोटि सूर्य । पाहतां ऋषीस जाहलें भय ।
वेदराशी तीन गिरिमये । केवीं शिकूं म्हणोनि ॥ १५ ॥
ब्रह्मकल्प तीनवरी । आचरलों आश्रम ब्रह्मचारी ।
शिकलों वेद तावन्मात्रीं । एवढे गिरि कधीं शिकों ॥ १६ ॥
म्हणोनि भयभीत झाला । ब्रह्मयाचे चरणीं लागला ।
म्हणे स्वामी अशक्य केवळा । क्षमा करणें म्हणोनि ॥ १७ ॥
या वेदांचे आद्यंत । आपण पहावया अशक्त ।
तूंचि जाणसी जगन्नाथ । जें देसी तें घेईन ॥ १८ ॥
तूं शरणागता आधार । माझे मनीं वासना थोर ।
वेद शिकावे आपार । म्हणोनि आलों तुजपाशीं ॥ १९ ॥
वेद आहेति अमित । इतके शिकावया अशक्त ।
येईल तुमच्या चित्तांत । तितुकें द्यावें आम्हांसी ॥ २० ॥
ऐसें वचन ऐकोनि । ब्रह्मदेव संतोषोनि ।
देता झाला मुष्टी तीनी । अभ्यास करीं म्हणोनि ॥ २१ ॥
तीन वेदांचे मंत्रजाळें । वेगळें केले तात्काळ ।
ऐसे चारी वेद प्रबळ । अभ्यास करी भारद्वाज ॥ २२ ॥
अजून पुरतें नव्हे त्यासी । केवी शिकूं पहातां वेदांसी ।
सांगेन तुम्हां एकेकासी । चौघे वाचा चारी वेद ॥ २३ ॥
पूर्ण एकेका वेदास । शिकतां होईल अति प्रयास ।
सांगेन थोडें तुम्हांस । अभ्यास व्यक्त करावया ॥ २४ ॥
शिष्य म्हणती व्यासासी । एक एक वेद आम्हांसी ।
विस्तारावा आद्यंतेसीं । जे शक्य आम्हां तें शिकूं ॥ २५ ॥
ऐसें विनविती चौघेजण । मुनि धरिती व्यासचरण ।
कृपा करीं गा गुरुराणा । नारायणा व्यासराया ॥ २६ ॥
करुणावचन एकोनि । व्यास सांगे संतोषोनि ।
‘ पैल ‘ शिष्यातें बोलावोनि । ऋग्वेद निरोपीत ॥ २७ ॥
ऐक पैल शिष्योत्तमा । सांगेन ऋग्वेद महिमा ।
पठण करीं गा धर्मकर्मा । ध्यान पूर्वी करोनि ॥ २८ ॥
पैल म्हणे व्यासासी । बरवें विस्तारावें आम्हांसी ।
ध्यानपूर्वक लक्षणेंसी । भेदाभेद निरोपावे ॥ २९ ॥
त्यांत शक्य जें आम्हांसी । तेंचि शिकों भक्तीसीं ।
तूं कामधेनु आम्हांसी । कृपा करीं गा गुरुमूर्ति ॥ ३० ॥
व्यास सांगे पैलासी । ऋग्वेदध्यान परियेसी ।
वर्ण-रुप आहे कैसी । भेदाभेद सांगेन ॥ ३१ ॥
ऋग्वेदाचा उपवेद । असे प्रख्यात आयुर्वेद ।
अत्रिगोत्र म्हणा सदा । ब्रह्मा-दैवत जाणावें ॥ ३२ ॥
गायत्रीचे छंदासी । रक्तवर्ण परियेसीं ।
नेत्र पद्मपत्रसदृशी । विस्तार-ग्रीवा-कंठ असे ॥ ३३ ॥
कुंचित-केशी श्मश्रु, प्रमाण । द्विअरत्नी दीर्घ जाण ।
ऋग्वेद ऐसे रुपधारण । मूर्ति घ्यावी येणेपरी ॥ ३४ ॥
आतां भेद सांगेन ऐका । प्रथम ‘ चर्चाश्रावका ‘ ।
द्वितीय ‘ चर्चक श्रवणिया ‘ ऐका । ‘ पार ‘ – ‘ क्रम ‘ दोनी शाखा ॥ ३५ ॥
‘ जटा ‘ ‘ शकट ‘ शाखा दोनी । सातवा ‘ दंड ‘ म्हणोनि ।
भेद सप्त निर्गुणी । पांच भेद आणीक असती ॥ ३६ ॥
‘ शाकला ‘ ‘ बाष्कला ‘ दोनी ।’ आश्र्वलायनी ‘ शांखायनी ‘ ।
पांचवी ‘ मांडूकेया ‘ म्हणोनि । ऐसे भेद द्वादश ॥ ३७ ॥
श्रीगुरु म्हणती ब्राह्मणांसी । व्यासें सांगितलें शिष्यासी ।
ऐसे या ऋग्वेदासी । द्वादश भेद विस्तार ॥ ३८ ॥
या कलियुगाभीतरीं । म्हणविसी वेद चारी ।
वायां करिसी थोरी । ‘ अध्यापक म्हणोनिया ॥ ३९ ॥
तया द्वादश भेदांत । एक शाखा असे विख्यात ।
सलक्षण व्यक्त । कवण जाणे सांग मज ॥ ४० ॥
नारायण व्यासमुनि । शाखा द्वादश विस्तारोनि ।
सांगितल्या संतोषोनि । पैल म्हणिजे शिष्यासी ॥ ४१ ॥
ऋग्वेदाचे भेद ऐसे । सांगितले वेदव्यासें ।
श्रीगुरु म्हणती हर्षें । मदोन्मत्त द्विजांसी ॥ ४२ ॥
यजुर्वेद विस्तार । सांगेन ऐका अपार ।
‘ वैशंपायन ‘ शिष्य थोर । अभ्यास केला परियेसा ॥ ४३ ॥
व्यास म्हणे शिष्यासी । ऐक एकचित्तेंसी ।
ऐसे या यजुर्वेदासी । उपवेद धनुर्वेद ॥ ४४ ॥
भारद्वाज गोत्र जाणा । अधिदैवत रुद्र म्हणा ।
त्रिष्टुप्छंद तुम्ही म्हणा । आतां ध्यान सांगेन ॥ ४५ ॥
कृशमध्य निर्धारी । स्थूल-ग्रीवा-कपोल धरी ।
कांचनवर्ण मनोहरी । नेत्र असती पिंगट ॥ ४६ ॥
शरीर ताम्र-असितवर्ण । पांच अरत्नी दीर्घ जाण ।
यजुर्वेद ध्यान प्रमाण । वैशंपायना परियेसीं ॥ ४७ ॥
ऐशिया यजुर्वेदासी । भेद असती शायशीं ।
सांगेन ऐका भरंवसीं । म्हणे व्यास शिष्यातें ॥ ४८ ॥
प्रथम ‘ चरका ‘ ‘ आह्वरका ‘ । तिसरी नामें ‘ कठा ‘ ऐका ।
‘ प्राच्यकठा ‘चतुर्थिका । ‘ कपिष्ठला ‘ पांचवी पैं ॥ ४९ ॥
सहावी असे ‘ चारायण ‘ । वार्तातवीया ‘ सातवी खूण ।
‘ श्र्वेत ‘ म्हणिजे आठवी जाण । ‘ श्र्वेताश्र्वतर ‘ नवमी ॥ ५० ॥
‘ मैत्रायणी ‘ असे नाम । शाखा असे हो दशम ।
तिसी भेद उत्तम । असती सात परियेसा ॥ ५१ ॥
‘ मानवा ‘ ‘ दुंदुमा ‘ दोनी । तिसरा ‘ ऐकेया ‘ म्हणोनि ।
‘ वाराहा ‘ नाम चौथा खुणी । भेद असे परियेसा ॥ ५२ ॥
येरा नाम ‘ हारिद्रवा ‘ । भेद जाणा तुम्ही पांचवा ।
‘ श्याम ‘ म्हणजे सहावा । सातवा ‘ श्यामायणी ‘ जाणा ॥ ५३ ॥
वाजसनेया शाखेसी । भेद असती अष्टादशी ।
नामें सांगेन परियेसीं । श्रीगुरु म्हणती ब्राह्मणांतें ॥ ५४ ॥
‘ वाजसनेय ‘ नाम एक । द्वितीय नाम ‘ जाबालिक ‘ ।
‘ बौधेय ‘ नाम विशेख । चतुर्थ ‘ काण्व ‘ परियेसा ॥ ५५ ॥
‘ माध्यंदिन ‘ पंचमेसी । ‘ शाफेय ‘ नाम षष्ठेसी ।
‘ तापनीय ‘ सप्तमेसी । ‘ कापाल ‘ षविख्यात ॥ ५६ ॥
‘ पौंड्रवत्स ‘ नाम विख्यात । ‘ आवटिक ‘ नामें उन्नत ।
एकादश भेद नित्य । ‘ परमावटिक ‘ परियेसा ॥ ५७ ॥
‘ पाराशर्य द्वादशी ।’ वैनेय ‘ नामें त्रयोदशी ।
चतुर्दश भेद पुससी । ‘ वैधेय ‘ म्हणती तयातें ॥ ५८ ॥
‘ औधेय ‘ नाम विशेषी । जाणा शाखा पंचदशी ।
‘ गालव ‘ म्हणिजे षोडशी । सप्तदशी ‘ वैजव ‘ नाम ॥ ५९ ॥
‘ कात्यायनी ‘ नाम विशेषी । शाखा जाण अष्टादशी ।
वाजसनीय शाखेसी । भेद असती येणेपरी ॥ ६० ॥
तैत्तिरीय शाखा भेद दोनी । व्यास सांगे विस्तारोनि ।
‘ औख्या ‘ ‘ कांडिकेया ‘ म्हणोनि । यासी भेद पांच असती ॥ ६१ ॥
‘ आपस्तंबी ‘ असे थोर । शाखा असे मनोहर ।
यज्ञादि कर्मे आचार । विस्तार असे तयांत ॥ ६२ ॥
दुसरा जाणा ‘ बौधायनी ‘ । ‘ सत्याषाढी ‘ असे त्रीणी ।
‘ हिरण्यकेशी ‘ म्हणोनि । चौथा भेद परियेसा ॥ ६३ ॥
‘ औखेयी ‘ म्हणोनि नांव । भेद असे पांचवा ।
अनुक्रमें पढावा । म्हणे व्यास शिष्यासी ॥ ६४ ॥
षडंगे असती विशेषे । नांमे तयांचीं सांगेन ऐके ।
‘ शिक्षा ‘ ‘ कल्प ‘ ‘ व्याकरणिक ‘ । ‘ निरुक्त ” छंद ‘ ‘ज्योतिष ‘ ॥ ६५ ॥
यांसी उपांगे असती आणिक । त्यांची नामें तूं ऐक ।
‘ प्रतिपद ‘ ‘ अनुपम ‘ देख । ‘ छंदस ‘ तिसरा परियेसा ॥ ६६ ॥
‘ भाषा ” धर्म ‘ पंचम । ‘ मीमांसा ”न्याय ‘ सप्तम ।
‘ तर्क ‘ सहित अष्टम । उपांगें असती परियेसा ॥ ६७ ॥
परिशिष्टें अष्टादश । असती ऐका विशेष ।
विस्तार करुनि परियेस । व्यास सांगे शिष्यासी ॥ ६८ ॥
पूर्वी होत्या वेदराशी । शिकतां अशक्य मानवांसी ।
म्हणोनि लोकोपकारासी । व्यासे केला विस्तार ॥ ६९ ॥
शाखाभेद येणेपरी । विस्तार केला परिकरीं ।
जे जे मति आपले उदरीं । तितुके शिकावें म्हणोनि ॥ ७० ॥
येणेपरी विस्तारीं । सांगे व्यास परिकरीं ।
वैशंपायन अवधारीं । विनवीतसे तये वेळीं ॥ ७१ ॥
यजुर्वेद विस्तारेंसीं । निरोपिला आम्हांसी ।
शाखाभेद अनुक्रमेसी । वेगळाले करोनियां ॥ ७२ ॥
संदेह होतो आम्हांसी । मूळशाखा कवण ऐसी ।
विस्तार करोनि प्रीतिसीं । निरोपावे स्वामिया ॥ ७३ ॥
व्यास म्हणे शिष्यासी । बरवें पुसिलें आम्हांसी ।
या यजुर्वेदासी । मूळ तुम्हां सांगेन ॥ ७४ ॥
मंत्र-ब्राह्मण-संहिता । मिळोनि पढती मिश्रिता ।
तेंचि मूळ असे ख्याता । यजुर्वेद म्हणिजे तया ॥ ७५ ॥
आणिक एक असे खूण । ‘ संहिता ‘ मिळोनि ‘ ब्राह्मण ‘ ।
तोचि यजुर्वेद मूळ जाण । वरकड शाखा पल्लव ॥ ७६ ॥
यज्ञादि कर्मक्रियेसी । हेंचि मूळ परियेसीं ।
अभ्यास करी गा विधींसीं । म्हणे व्यास शिष्यातें ॥ ७७ ॥
ऐकोनियां वैशंपायन । विनवीतसे कर जोडून ।
यजुर्वेदमूळ विस्तारोन । निरोपावें स्वामिया ॥ ७८ ॥
व्यास म्हणे शिष्यासी । सांगेन ऐक विस्तारेंसीं ।
ग्रंथत्रय असती यासी । अभ्यास करी म्हणतसे ॥ ७९ ॥
सप्त अष्टक संहितेसी । एकेकाचे विस्तारेंसीं ।
सांगेन तुज भरंवसीं । म्हणे व्यास शिष्यांते ॥ ८० ॥
प्रथम ‘ इषेत्वा ‘ प्रश्र्नासी । अनुवाक जाणा चतुर्दशी ।
आठ अधिक विसांसी । पन्नासा असती परियेसा ॥ ८१ ॥
‘ आपउंदंतु ‘ प्रश्र्नासी । अनुवाक असती चतुर्दशी ।
चारी अधिक तिसांसी । पन्नासा तुम्ही जाणाव्या ॥ ८२ ॥
‘ देवस्यत्वा ‘ प्रश्र्नासी । अनुवाक असती चतुर्दशी ।
एक अधिक तिसांसी । पन्नास जाणा विस्तार ॥ ८३ ॥
चौथा प्रश्र्न ‘ आददे ‘ति । षट्चत्वारिंशत् अनुवाक ख्याती ।
पन्नासा जाणा निरुती । वेदाधिक पन्नास ॥ ८४ ॥
‘ देवासुर ‘ नामक प्रश्र्न । अनुवाक एकादश पूर्ण ।
पन्नासा असती एकावन्न । पंचम प्रश्र्नीं अवधारा ॥ ८५ ॥
‘ संत्वासिंचा ‘ इति प्रश्र्न । द्वादश अनुवाक परिपूर्ण ।
पन्नासा एकावन्न । असती सहावे प्रश्र्नासी ॥ ८६ ॥
‘ पाकयज्ञ ‘ नामक प्रश्र्न । त्रयोदश अनुवाक जाण ।
पन्नासा असती एकावन्न । सप्तम प्रश्र्नीं विस्तार ॥ ८७ ॥
‘ अनुमत्यै ‘ इति प्रश्र्नासी । अनुवाक जाणा द्वाविंशी ।
द्विचत्वारी पन्नासा त्यासी । प्रथम अष्टक येणेंपरी ॥ ८८ ॥
प्रथम अष्टकासी प्रश्र्न । त्याची संख्या सांगेन ।
ते ऐका चित्त देऊन । प्रश्र्न अष्ट जाणिजे ॥ ८९ ॥
एक शत चत्वारी । अधिक सहा निर्धारीं ।
अनुवाक असती परिकरीं । अंतःकरणी धरावें ॥ ९० ॥
पन्नासा असती ख्यातीसी । त्रिशताधिक बेचाळिशी ।
प्रथमाष्टकीं जाणा ऐसी । म्हणोनि सांगे व्यासमुनि ॥ ९१ ॥
द्वितीयाष्टकविस्तार । सांगेन तुज परिकर ।
प्रथम प्रश्र्नाचें नाम थोर । ‘ वायव्य ँ्’ म्हणावें ॥ ९२ ॥
प्रथम प्रश्र्न विशेष । अनुवाक जाणा एकादश ।
पांसष्टी असती पन्नासा । एकचित्ते परियेसा ॥ ९३ ॥
पुढें असे द्वितीय प्रश्र्न । नाम ‘ प्रजापति-गुहान् ‘ ।
द्वादश अनुवाक तुम्ही जाण । दशसप्तक एक पन्नासा ॥ ९४ ॥
‘ आदित्येभ्यः ‘ प्रश्र्नासी । अनुवाक जाणा चतुर्दशी ।
षट्अधिक पंचाशी । पन्नासा तुम्ही पढाव्या ॥ ९५ ॥
प्रश्र्न ‘ देवामानुषी ‘ । अनुवाक जाणा चतुर्दशी ।
अष्ट अधिक चत्वारिंशी । पन्नासा तुम्ही वाचिजे ॥ ९६ ॥
म्हणतां जाय महापाप । प्रश्र्न असे ‘ विश्र्वरुप ‘ ।
द्वादश अनुवाक स्वरुप । चारी अधिक सत्तरी पन्नासा ॥ ९७ ॥
‘ समिधा ‘ नाम प्रश्र्नास । निरुते अनुवाक द्वादश ।
दश-सप्तक पन्नासा असती त्यास । एकचित्तें परियेसा ॥ ९८ ॥
ऐसे द्वितीय अष्टकासी । सहा प्रश्र्न परियेसीं ।
पांच अधिक सत्तरीसी । अनुवाक तुम्हीं जाणावे ॥ ९९ ॥
पन्नासांचिये गणन । सांगेन तुज विस्तारोन ।
तीन शत अशीति जाणा । वेदाधिक परियेसा ॥ १०० ॥
